Corticoid là gì? Tác dụng, nguy cơ và những lưu ý khi sử dụng

Corticoid là gì? Đây là một trong những nhóm thuốc được sử dụng phổ biến nhất trong điều trị nhiều bệnh lý viêm nhiễm, dị ứng, miễn dịch và nội tiết. Tuy nhiên, corticoid cũng là con dao hai lưỡi: nếu dùng không đúng cách, có thể gây ra hàng loạt tác dụng phụ nghiêm trọng. Bài viết dưới đây sẽ phân tích một cách đầy đủ và khách quan về corticoid – từ bản chất, cơ chế tác dụng, ứng dụng lâm sàng đến những nguy cơ tiềm ẩn mà người bệnh và cả cán bộ y tế cần lưu ý.

Corticoid là gì?

Corticoid, hay corticosteroid, là một nhóm hormon steroid được tổng hợp nhân tạo, có cấu trúc tương tự hormon vỏ thượng thận (cortisol) trong cơ thể người. Trong sinh lý học, corticoid được chia thành hai nhóm chính:

• Glucocorticoid (ví dụ: hydrocortison, prednison, dexamethason): có tác dụng chống viêm, ức chế miễn dịch và ảnh hưởng đến chuyển hóa glucose.

• Mineralocorticoid (ví dụ: fludrocortison): ảnh hưởng đến cân bằng muối – nước và huyết áp.

Các chế phẩm corticoid hiện nay thường là glucocorticoid, được sử dụng trong điều trị nhiều tình trạng bệnh lý như viêm khớp, hen suyễn, lupus ban đỏ, dị ứng nặng, viêm da, bệnh lý hô hấp và rối loạn miễn dịch.

Cơ chế tác dụng của corticoid

Để hiểu rõ corticoid là gì, cần xem xét cơ chế sinh học mà thuốc tác động lên cơ thể. Corticoid hoạt động bằng cách:

1. Gắn vào thụ thể glucocorticoid nội bào, sau đó phức hợp này di chuyển vào nhân tế bào và ảnh hưởng đến quá trình phiên mã gen.

2. Ức chế sự tổng hợp prostaglandin và leukotrien – hai chất trung gian quan trọng gây viêm.

3. Giảm sự di cư của bạch cầu đến vùng viêm, làm chậm quá trình phản ứng miễn dịch.

4. Ức chế sự hoạt hóa của tế bào lympho, qua đó làm giảm phản ứng dị ứng và miễn dịch.

Nhờ các cơ chế này, corticoid mang lại hiệu quả nhanh chóng và mạnh mẽ trong kiểm soát các triệu chứng viêm và dị ứng, nhưng đồng thời cũng khiến cơ thể dễ bị suy giảm miễn dịch nếu dùng kéo dài.

Ứng dụng lâm sàng của corticoid

Corticoid là một trong những nhóm thuốc có phổ ứng dụng rộng nhất trong y học hiện đại. Một số chỉ định phổ biến bao gồm:

Điều trị bệnh lý viêm và dị ứng

Corticoid là thuốc chủ lực trong:

• Hen phế quản và bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính (COPD)

• Viêm mũi dị ứng, viêm da cơ địa

• Sốc phản vệ (dùng kết hợp với adrenaline)

• Mày đay cấp và mạn

Các bệnh tự miễn và viêm hệ thống

Do có tác dụng ức chế miễn dịch mạnh, corticoid được sử dụng trong:

• Lupus ban đỏ hệ thống

• Viêm khớp dạng thấp

• Viêm da cơ

• Viêm mạch máu

Điều trị ung thư

Một số loại corticoid (như dexamethason) được sử dụng trong:

• Phối hợp hóa trị liệu

• Giảm phù não do u não hoặc di căn

• Điều trị tác dụng phụ của thuốc chống ung thư

Suy tuyến thượng thận

Trong trường hợp cơ thể không sản xuất đủ cortisol, bệnh nhân cần dùng corticoid thay thế lâu dài (thường là hydrocortison hoặc prednisolon).

Dạng dùng và đường dùng của corticoid

Để trả lời một cách toàn diện cho câu hỏi corticoid là gì, không thể bỏ qua các dạng bào chế và đường dùng phong phú của nhóm thuốc này:

• Uống (viên nén, viên bao tan trong ruột): thường dùng cho điều trị hệ thống, kéo dài.

• Tiêm tĩnh mạch hoặc tiêm bắp: dùng trong các tình huống cấp cứu, nặng hoặc khi không thể uống.

• Dạng hít: trong điều trị hen và COPD.

• Dạng bôi ngoài da (kem, mỡ, gel): điều trị viêm da, chàm, vảy nến.

• Nhỏ mắt, nhỏ mũi: dùng trong viêm kết mạc, viêm mũi dị ứng.

Tác dụng phụ của corticoid

Việc sử dụng corticoid, đặc biệt là kéo dài hoặc với liều cao, có thể dẫn đến nhiều tác dụng không mong muốn nghiêm trọng. Dưới đây là các tác dụng phụ thường gặp nhất:

•  Ức chế miễn dịch: Corticoid làm giảm hoạt động của hệ thống miễn dịch, khiến người dùng dễ mắc các bệnh nhiễm trùng, đặc biệt là lao phổi, nấm và vi khuẩn cơ hội.
• Loãng xương: Glucocorticoid làm giảm hấp thu canxi và tăng thải canxi qua thận, đồng thời ức chế tế bào tạo xương, làm tăng nguy cơ loãng xương và gãy xương.
• Tăng đường huyết: Corticoid làm tăng phân hủy protein và giải phóng glucose vào máu, có thể gây ra đái tháo đường thứ phát hoặc làm trầm trọng bệnh đái tháo đường sẵn có.
• Hội chứng Cushing: Người dùng corticoid kéo dài dễ phát triển hội chứng Cushing với biểu hiện: mặt tròn như mặt trăng, béo bụng, gầy tay chân, rạn da, yếu cơ, mụn trứng cá.
• Loét dạ dày – tá tràng: Corticoid làm tăng nguy cơ loét tiêu hóa, đặc biệt khi dùng cùng NSAID (thuốc kháng viêm không steroid).
• Rối loạn tâm thần – thần kinh: Gồm mất ngủ, lo âu, trầm cảm, kích động hoặc thậm chí loạn thần.

Nguyên tắc sử dụng corticoid an toàn

Để tối ưu hiệu quả và hạn chế rủi ro, người bệnh và bác sĩ cần tuân thủ nghiêm ngặt các nguyên tắc sau:

• Không tự ý sử dụng corticoid, đặc biệt là dạng uống hoặc tiêm.

• Dùng đúng liều, đúng thời gian – càng ngắn càng tốt, tránh dùng kéo dài nếu không có chỉ định bắt buộc.

• Tapering (giảm liều từ từ) khi ngưng thuốc: tránh cắt thuốc đột ngột gây suy thượng thận cấp.

• Giám sát sát sao các chỉ số sinh hóa, huyết học khi dùng corticoid dài ngày.

• Phối hợp với biện pháp bảo vệ dạ dày, bổ sung canxi, vitamin D nếu cần thiết.

Lạm dụng corticoid trong thực hành

Tại Việt Nam, lạm dụng corticoid vẫn còn phổ biến, nhất là trong các trường hợp:

• Tự ý dùng thuốc bôi da chứa corticoid để làm trắng da, trị mụn nhanh chóng, dẫn đến viêm da do corticoid, mỏng da, giãn mạch.

• Sử dụng corticoid trong thuốc đông y không rõ nguồn gốc, gây hội chứng Cushing giả, suy tuyến thượng thận, đái tháo đường.

• Lạm dụng thuốc nhỏ mũi, nhỏ mắt chứa corticoid làm tăng nguy cơ tăng nhãn áp, đục thủy tinh thể.

Theo nghiên cứu của Trần Văn Tuấn và cộng sự (2021), có tới 40% bệnh nhân bị biến chứng da do corticoid không biết sản phẩm mình dùng có chứa thành phần này.

Một số lưu ý đặc biệt

• Trẻ em: Corticoid có thể làm chậm phát triển chiều cao nếu dùng kéo dài.

• Phụ nữ mang thai: Corticoid qua được nhau thai, cần cân nhắc lợi – hại kỹ lưỡng.

• Người cao tuổi: Dễ bị loãng xương, tăng huyết áp và đái tháo đường hơn khi dùng corticoid.

Corticoid là nhóm thuốc có hiệu quả mạnh mẽ và vai trò quan trọng trong điều trị y khoa hiện đại. Tuy nhiên, corticoid là gì không chỉ là một hoạt chất điều trị – mà còn là một thử thách trong đảm bảo an toàn và hiệu quả. Việc sử dụng corticoid cần có sự chỉ định, theo dõi và giám sát chặt chẽ của nhân viên y tế. Người bệnh không nên tự ý dùng corticoid, dù là dạng uống, bôi, hít hay nhỏ mắt. Chỉ khi được sử dụng đúng cách, corticoid mới thực sự phát huy tác dụng điều trị mà không gây hại cho sức khỏe.

Tài liệu tham khảo

1. National Institutes of Health (NIH). “Corticosteroids.” MedlinePlus. https://medlineplus.gov/corticosteroids.html

2. Rhen T, Cidlowski JA. “Antiinflammatory Action of Glucocorticoids – New Mechanisms for Old Drugs.” N Engl J Med. 2005;353(16):1711-1723.

3. WHO Guidelines on the Use of Corticosteroids in Health Care Settings.

4. Trần Văn Tuấn, Nguyễn Thị Hương. “Hậu quả lạm dụng corticoid trong mỹ phẩm không rõ nguồn gốc.” Tạp chí Y Dược học, 2021.